Aşkın ne olduğunu değil de nasıl bir şey olduğunu sorarız daha çok. Karnında kelebekler mi uçar, beynin mi uyuşur, boğazında bir düğüm olur da onu düşündüğünde o düğüm çözülüp ılık ılık içine mi akar, bir büyü müdür aşk? Bizi sıradanlıktan kurtaran, biricik olduğumuza inandıran, dünyayı aşkımızdan ibaret kılan, sırrını sadece iki kişinin bildiği, o iki kişinin o sırda birbirinin aynası olduğu bir sihir mi? Kendini sokağa attığında yağmurda ıslanmış Arnavut kaldırımlarını, yapraklarından sular damlayan dev çınar ağacını, köşede silkinen sokak köpeğini, toprak kokusunu, sardunyanın ıslak canlı renklerini, saçaklardan tekrar yağan yağmuru özcesi sana yaşadığını fark ettiren, dünyayı hissettiren coşkun bir güç mi?
Herkes yaşadığı aşkın biricik olduğuna inanır. Bir yandan ne kadar hoş aşık olduğu görülsün ister, bir yandan da o harikulade sır daima iki kişi ortasında kalsın, büyü bozulmasın ister.
Bu durumda aşkın bir tane tarifi var mı? Yoksa herkes bildiği halde mi aşık oluyor? Tüm bu soruları Uzman Klinik Psikolog Filiz Yurtseven ile konuştuk.
Edebiyat, sanat aşkı tekraren anlattı, biz de her seferinde birinci defa karşılaşıyormuşuz üzere etkilendik. Onların aşkına aşık olduk, kendi aşkımıza hayıflandık. Uzman gözüyle size soralım, edebiyatın anlattığı aşk gerçek mi ya da bizim yaşadığımızı sandığımız şey aşk mı? Aşk nedir?
Filiz Yurtseven Tanım olarak ‘aşk’ üzerinde durulmalı tahminen öncelikle. Aşk sözü Arapça ‘aşaka’ yani “sarmalamak, sıkıca sarılmak ve aşık olmak” sözünden geliyor. Vakitle ‘ışk’ yani “şiddetle sevme, şiddetli ve yakıcı sevgi” sözüne dönüşen bu sözcük Osmanlıca’da da ‘ışk’ halini korumuş, vakitle lisanımıza aşk olarak yerleşmiş. Aramice/Süryanice “karışma, haşır neşir olma, bir şeyle uğraşma” sözcüğü ile eş kökenli. Farsça’da da ‘işka/işk’ sözünden geldiği ve manasının “istemek, şiddetli muhabbet, candan sevmek” olduğu biliniyor.
Aşk tarih boyunca bilhassa yaşama, mitolojiye, tarihe, edebiyata ve sanata hayat katmış. Bu kadar kilit bir rol oynayan bu kavrama dair kuramcıların birbirinden farklı tanımlar yaptığını görürüz. Örneğin Freud aşkı cinselliğin yüceltilmesi olarak kıymetlendirmiş, Harlow bağlanma davranışı olarak söz etmiş, Sternberg ise aşkı bayan ve erkek ortasında gelişen tutku, bağlılık ve yakınlığın bileşiminden oluşan bir bağlantı olarak resmetmiş. Tennov zihinsel marifetleri zayıflatan, süreksiz bir bağımlılık ve aşık olunan şahsa yönelik vücudun verdiği reaksiyon olarak tanımlamış aşkı. ‘Aşk Sürebilir mi? ‘kitabının muharriri Stephen A. Mitchell aşık olan kişinin tutku ile hoşluk, güç ve harikalık üzere ülkülerini karşısındaki sevgiliye yansıttığını ve sevgiliye hayalinde yarattığı bir paha atfettiğini savunur. Mitchell, öbür yandan aşığın sevdiği kişi için sonsuza kadar var olabilecekmiş üzere büyük bir tutkuyla kumdan kaleler yaptığını, lakin bu kalelerin birden fazla vakit ayakta duramadığını, dönüştüğünü ve aşkın hiçbir vakit tıpkı kalmadığını söyler. Aşkın yalnızca hayranlık, bağlılık ve sevgi üzere hisleri ortaya çıkarmakla kalmayıp kıskançlık, haset, nefret ve şiddet üzere hislere da hamile olduğundan dem vurur.
Aşkın kimyası sıkıntısı var bir de. Hislere bakanların yanı sıra, fizikî bulguları da tanımlamaya çalışmışlar sanırım.
Nörobilimciler çalışmalarında, aşkın dorukta olduğu birinci periyotlarında, dopamin artışıyla eş vakitli olarak, serotoninin azaldığını gösteriyor. Serotonin romantik aşkta, psikiyatrideki obsesif-kompülsif hastalarda düştüğü seviyeye kadar düşüyor. Aşk da, birinci devirlerinde bir çeşit obsesyon olarak ortaya çıkıyor: insan o bireyden öbür bir şey düşünemez hale geliyor, her şey o bireye kanalize oluyor. Cahit Külebi’nin, “Kamyonlar kavun taşır ve ben – Uzunluğuna onu düşünürdüm” mısralarında olduğu üzere, kişi uzunluğuna aşık olduğu insanı düşünür, daima ondan kelam etmek ister; kılık kıyafetini onun güzeline gitmek üzere ayarlar, vb. bütün ömrü ona odaklanmıştır. Yeniden Hipotalamus’tan salgılanan oksitosin hormonu da bu periyotta çokça salgılanır ve kanda çokça bulunur. Oksitosin bir bağlanma hormonudur, sarılma hormonudur; sevdiğine durmadan sarılma isteği veren, sarılmaya doyamama duygusu veren hormondur.
Özetle, beşerler için aşk, en kuvvetli, en coşkulu his durumlarından biri. Lakin tariflerdeki zenginlikten de yola çıkarsak tek bir aşk tarifi yapmanın güç olduğunu görürüz. Aşkın bir parmak izi üzere herkesin bireyselliğinde kendince yaşandığını söyleyebilirim. Her nasıl biriyse, hayata, bağlantılarına, kendine nasıl davranıyorsa kişi bunu aşk alakasına de yansıtıyor. Bir tane aşk tarifi olamaz. Zira hayatı ele alışımız, kendimizi nasıl tanımladığımız, var oluşumuzla, vücudumuzla, hormonlarımızla ilgili yani birçok farklı boyutu var aşkın.
Aşkın tarifini yapan sinemalar ve diziler var bir de, harika romantik erkekler, her daim sürprizler, süper bayanlar ve onların tarifsiz aşkları… Aşk bu mecralarda biraz idealize mi ediliyor?
Uzun yıllar televizyonun hegemonyasında varlığını sürdüren diziler, yaşanan teknolojik gelişmelerle birlikte dijital platformlar ismi verilen yapıya büründü. Sinema ve dizi üretiminin klâsik medya aygıtı olan televizyondan koparılarak dijital ortamlara yönelmesi bu sürecin kırılma noktası oldu.
Sektördeki aşk münasebetlerinde çoğunlukla idealize edilen, ulaşılmak istenen kendiliğimiz, hayatta elde etmek istediklerimiz yansıtılıyor… Bağlantılar ile kendilerinin ülkü versiyonlarına ulaşmayı bekliyor ya da ötekine dair idealizasyon kelam konusu oluyor.
Güzel örneklerin yanında aşkın daha çok sevgiye ya da öbür bir derinliğe evrilmesi için gerekli sorumlulukların alınmadığı, aşkın yarattığı serotonin tesiri olağana döndüğünde tüketilen bağlantılar olabildiğini görebiliyoruz. İdealize edilen yansıtmalar gerçekliğe döndüğünde, alaka evrilmeye döndüğünde ve uzun soluklu bir şeye konsantre olmak gerektiğinde ölebilen bağlantılara rastlayabiliyoruz. Meğer ki heyecan kadar sıkılmak da, keyif almak kadar üzülmek de aşka, sevgiye dair.
Televizyonda RTÜK tesiri ile süperego denetimi altında ilerleyen dizi ve sinema dalı bu platformlarda denetimin azalması ile özgürlüğüne kavuşabildi ve toplumca baskılanan birçok paha ekrana yansımaya başladı. Baskının kalkması ile haz ve istek temelli öğeler patlak vermiş olsa da patlak veren şeylerin istikrarını bulabileceği daha sağlıklı ve kapsamlı aşk bağlantılarına yanlışsız evrilmesini umuyorum.
“Seversin kavuşamazsan aşk olur” diye bir kelam var. Aşk bağdan bu kadar bağımsız bir şey mi? İlgi içinde aşkın ömrünü uzatmak mümkün değil mi?
Her aşığın kendince bir tarifi var aşk için… Sabahattin Eyüboğlu, en beğendiği tarifi bir vatandaştan duyar. “Sevdiğine kavuşamazsın aşk olur.” Dokunduğumuzda, yaşadığımızda uçup giden şey midir aşk? Bu bir bakış biçimidir. Kültürümüzde bununla paralel Leyla ile Mecnun, Kerem ve Aslı üzere aşk öykülerinde bunu görürüz. Hatta tahminen de masalların aşıkların kavuşması, muratlarına ermesi ile birlikte çabucak bitmesi de bunun bir kesimi olabilir. Güya günlük hayatın gerçekliği ve kavuşmanın tesiri ile aşk ölecektir.
Bu aşkın bir boyutu, katmanı bana nazaran. Bağlantı aşkı her durumda öldürmez meğer. Münasebet aşkı da içine alarak köklenmeye devam edebilir ve yanına sevgi, inanç üzere kıymetleri alabilirse aşk sevgiye evrilir. Onu daha çok tanımak, ona emek vermek, onunla tecrübeler biriktirmek, onunla kendimizi geliştirmek, birtakım özelliklerimizi törpülemek, bir şeyler kazanmak ve ona da bir şeyler kazandırmak üzerinden yaşanabilirse o vakit alaka aşkı öldürmez. Onu da kapsar ve büyütür.
Etraf aşkı arayan yalnız adam ve bayanlarla dolu. Aşık olmak bu çağda daha mı zorlaştı? Aşk üzerine çok konuşmak da aşkı öldürür mü?
İnsan ömrü boyunca temelde yalnız olmaktan hoşnut olmadığı için yakın, inançlı ve sağlıklı alakalar arar. İnsanın yakın duygusal bağlar kurmaya muhtaçlığı vardır. Bunun öteki yanında bağımsızlaşma gayretimiz bir kimlik oluşturma vazifesine neden olur ve kimlik gelişimi birçok öge yanında yakın bağlantılar sayesinde de şekillenir. Romantik bağlar ergenlik sürecinin başlarında flört seviyesinde, kısa müddetli ve gereğince derinlikli değilken, yetişkinlikte daha yakın ve önemli münasebetlere yanlışsız evrilir. Kişi ilerleyen yaşı sayesinde kimliği gelişip kendini tanıdıkça ve tecrübeleri sayesinde nasıl bir münasebet aradığını, neyi cazip bulduğunu ve nelerden hoşlanmadığını keşfeder ve keşfettikleri sayesinde daha olgun alakalar kurabilir. Sağlıklı bir birey için hangi yaş periyodunda olursa olsun romantik bağlantı yakınlık muhtaçlığı ile oluşur ve arzulanan bir durumdur. Kuramlar, farklı bakış açılarına karşın, aşkın gelişimimiz açısından değerli olduğu, özünde yakınlık bulunduğu, insan var olduğu sürece var olduğu ve olacağı noktasında birleşirler. İnsanoğlu gelişimsel seyahatinde doğduğunda anne babasına, etrafındaki birtakım yetişkinlere, kardeşlerine ve arkadaşlarına, bir müddet sonra sevgilisine ya da eşine ve çocuklarına yönelir ve onlarla yakın alakalar kurarlar. Bu yakınlıklar var olma sürecinde hünerlerimizi geliştirir ve sağlıklı bir kimlik oluşumunu mümkün kılar.
Aşkın birçok hali var. Madalyonun bir yüzünde dünyanın en hoş hislerinden biri olan ve insanın midesinde kelebekler uçuşturan, kalbini heyecanla çarptıran, ayaklarını yerden kesen, saçma saçma gülmesine neden olan aşkla karşılaşırız. Madalyonun öteki yüzünde ise aşık olmayı deliliğe benzetmek bile mümkün olabilir. Örneğin, insan aşık olduğu bireye adeta unsur bağımlılığında olduğu üzere saplantı halinde bağlanabilir. Aşık olan kişi hayatı üzerindeki denetimini kaybeder. Aşık olunan kişi takıntılı hale gelir, onun aşkı ile divane olunur, terk edilme ihtimalleri çıldırtır, hastalıklı bir kıskançlık başlar, şiddet doğar… Sonunda aşık olan severken boğmaya, boğarken kendini de yok etmeye başlar. Memnunlukla başlayan sinema gitgide korkuya, kahra ve finalde acı bir çöküşe bırakır kendini… Aşk neden olduğu hoş hisler yanında buna emsal hastalıklı kısır döngüler, kördüğümler de oluşturabiliyor.
Duygular aslında hangi yaşta olursak olalım daima biraz karmaşıktır. Bilhassa birtakım ergen bireyler için hisler daha da kaotik olabilir ve bir salınım halinde iki uç nokta ortasında gidip gelebilir. Bu çerçevede ergenlerin sevgi ve aşk tecrübeleri birbiri ile iki kardeş his olarak karşımıza çıkabilir: Aşk ve nefret. Aşk hoş hisler yaşatabildiği üzere kişiyi reddedilme ya da bağın bitmesi durumlarında mutsuz da edebilecek güçte bir tecrübedir. Romantik bağlantılarda bilhassa birinci reddedilme tecrübelerinde daha hassas ve kırılgan olunabilir. Bu tecrübeler sonrası utangaç bir tavır içine girilebilir, öz inanç sorunu yaşanabilir, değersizlik hisleri ile vücuduna ziyan verme davranışı ortaya çıkabilir, intihar teşebbüsleri olabilir, içe kapanıp flört etmeye kapalı hale gelinebilir, bağ bir takıntı haline getirilebilir, telaş ve depresyon üzere birtakım patolojiler ortaya çıkabilir.
Özetle evet yalnız erkekler ve bayanlar var zira diğeri ile ilişkilenmek, ömür rutinlerini ona nazaran değiştirmek bir çift olma zihniyetiyle düşünmeye başlamak, ötekini zihninde taşımak, ötekine emek vermek bugün bu kadar her şeyin süratlice tüketildiği bir toplumda bu türlü genel bir alışkanlık olmaktan çıktı. Süratlice sahip olalım, bize ne istiyorsak süratlice versin kullanalım, tüketelim, atalım ve yenisine bakalım zihniyetiyle nitekim ilgiye girecek ve emek de vereceği bireyleri, bağları aramadığı için biraz da beşerler yalnız kalabiliyor. Münasebete girmekten kaçındıkları için ve kendilerine bunu itiraf edemedikleri için aslında birisini bulmak imkansız üzere geliyor. Ülkü olan aranıyor. Gerçek kişi ile münasebet kurmak sıkıcı, güç görünüyor. Sağlıklı olduğunu söyleyebileceğimiz kişi bile sonuçta kendine mahsus zorlukları ile münasebetin içinde. Başta karşılaştığı ülkünün makyajı akmaya başlayınca büyü bozuluyor ve bu hali ile olumlu ve olumsuz yanları olan bir ilgide kalmak günümüzde güç hale gelebiliyor.
Sanal ortamlarda kurulan münasebetler var bir de. Yüz yüze olmadan, toplumsal medya üzerinden yaşanan ‘aşklar’ insanları nasıl etkiliyor?
Eskiden müsabakalar daha çok toplumsal yerlerde doğal akışında yaşanırken, artık sanal ortamlarda karşılaşabiliyor beşerler. Bu sağlıklı kullanılabilirse zenginlik halini alabilir. Zira her türlü bağlantı için mektup, toplumsal ortam ya da dijital platform üzere bir aracıya gereksinim var. Bilhassa gerçeklikte mutsuz hisseden ya da münasebet geliştirme ya da sürdürmeye dair zahmetleri olan bireyler için sanal dünyanın yarattığı imkanlar çok cazip olabilir.
Tanımadığınız bir beşerle çok yakın bir uzaklıkta bulunmak birçok insanı rahatsız eden bir durumdur. Aslında en sevdiklerimizle alakada dahi ferdî sonlarımızı yok eden çok yakın uzaklıkta bağlantılar sorun teşkil edebilir. İnsanların ilgilerde kendilerini rahat hissetmeleri için birbirleri ortasında aralıklara yani ferdî alanlara saygılı davranılması değerlidir. Fakat günümüzde telefonla daima mesajlaşarak ya da konuşarak aralığa fırsat vermeyen, öteki hiçbir şey yapmaya alan tanımayan bağlarla doldu etrafımız. Şahısların kendi başlarına kalma kapasitelerine düzgünce ziyan veren ilgiler yaşanmaya başlandı. Beşerler artık meskende tek başınayken ya da sokakta birini beklerken ellerinde daima telefonları ile irtibat halinde ya da irtibat halindeymiş üzere. Günün sonunda beşerler hiç yalnız kalmadığını zannettiği bir dünya kurarken bir o kadar yalnızlaşıyor. Bilhassa romantik tecrübelere acemi olunan periyotlarda ve ferdî olgunluk oluşmamışken ergen ve genç bireyler iç dünyalarında hissettikleri boşlukla daha bağımlı ilgiler geliştirebiliyor, ayrılıklara ve acılara toleranssızlıkla çabucak öteki bir alaka arayışına girebiliyor ya da bağlarda çabuk sıkılabiliyor. Şimdi şahsî sonlar oluşmadığı için sanal dünyadan ya da telefondan bildirilerle argo konuşmalar, hakaretler, cinsel içerikli gözü pek teşebbüsler sergilenebiliyor. Sanal ortamın yarattığı sürat da karar vermede düşünme hissesini azalttığı için dürtüsel davranışların önünü açıp sorun haline gelebiliyor. İlgi kurmak, yeni biriyle karşılaşmak çok kolay üzere görüldüğü için süratlice ilgileri tüketmek daha mümkün hale geliyor. Bir de doğal katalogdan eser seçer üzere bir parmak hareketi ile bir insan seçebilmek, birini eleyerek ötekine geçmek yeniden yüzeysel bir toplumsallığa ve münasebetlere neden olabiliyor.
Özetle, toplumsal platformlar üzere vakitle hayatımızda açılan her yeni kapı zenginlikleri ile aşk alakalarını besleyebilecek bir faktör de olabilir. Tüketimi, dürtüselliği ve yüzeyselliği artıran bir kabusa da çevirebilir münasebetleri. Şuurlu ve sağlıklı olarak kullanıldığı oranda bu biçim yenilikler aşkı güçlendirebilir.